Schaakmat voor hoogbegaafde leerlingen: verrijkend leren door schaken

Sabine Sypré van Hoogbloeier herwerkte voor ons onderstaand artikel uit 2016:

Hoe kan schaken worden geïntegreerd in de verrijkingsklas?

Er is reeds uitgebreid geschreven over schaken en de educatieve voordelen ervan. Schaken wordt vaak geprezen vanwege de gunstige effecten op de cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling van leerlingen. Op cognitief niveau is het belang ervan duidelijk: het bevordert denkvaardigheden zoals analyseren, redeneren, vooruitkijken, alternatieven vergelijken, beslissingen nemen, geheugen verbeteren en concentreren. Op sociaal vlak leren kinderen ook veel, zoals respect tonen voor tegenstanders, samenwerken, zich in anderen verplaatsen, omgaan met regels en contact leggen met medespelers. Op emotioneel vlak draagt schaken bij aan de vorming van karakter en een positief zelfbeeld, waarbij kinderen succes ervaren maar ook leren omgaan met frustraties, verlies, geduld, doorzettingsvermogen en zelfdiscipline ontwikkelen.

Aangezien hoogbegaafde kinderen een sterke behoefte hebben aan intellectuele uitdaging en hun ontwikkeling op een eigen manier willen doormaken, kunnen we redelijkerwijs aannemen dat schaken voordelig voor hen is. Schaken kan daarom uitstekend worden ingezet als verrijking in een plusgroep of verrijkingsklas. Echter, veel scholen volgen voor dit doel de bekende Stappenmethode van Cor van Wijgerden en wijlen Rob Brunia. Toch kan het gebruik van alleen deze methode problematisch zijn, omdat het een bottom-up-benadering hanteert, wat niet altijd aansluit bij de leerkenmerken van hoogbegaafde leerlingen. Deze leerlingen prefereren vaak een top-down-benadering, waarbij eerst het overkoepelende concept wordt gepresenteerd voordat ze oefenen. De Stappenmethode wordt soms te strikt toegepast, waarbij thema's worden uitgelegd gevolgd door oefeningen, maar de didactische overwegingen en adviezen van de auteurs worden niet altijd opgevolgd.

Het aanleren van schaken aan hoogbegaafde kinderen vergt ook een andere aanpak dan bij de meeste kinderen. Hun denkwijze en onderwijsbehoeften verschillen vaak. Soms vinden ze lessen te eenvoudig en hebben ze weinig behoefte aan oefening. Sommige hoogbegaafde leerlingen kunnen ook intenser en emotioneler reageren op verliezen, kunnen last hebben van faalangst, hebben soms weinig discipline en vinden het soms moeilijk om zich aan regels te houden. Aan de andere kant tonen ze vaak meer initiatief, hebben ze meer interesse in de achtergrond van schaken, nemen ze sneller informatie op en bedenken ze soms geheel eigen strategieën om schaakproblemen op te lossen.

Hoe kan schaken worden geïntegreerd in plusgroepen en verrijkingsklassen?

• Aangezien leerlingen binnen deze plusgroepen of verrijkingsklassen variëren in schaakniveau, is gedifferentieerde instructie essentieel. Een effectieve aanpak is om onderwerpen die in verschillende stappen van het schaakspel terugkomen te bundelen tot één thema. Dit thema kan vragen op verschillende denkniveaus van Bloom omvatten, geschikt voor zowel zwakkere als sterkere leerlingen. Partijbesprekingen kunnen op diverse competentieniveaus plaatsvinden, terwijl de klas kan worden opgesplitst in niveaugroepen voor het inoefenen. Samenwerking in duo's kan ook worden aangemoedigd, waarbij leerlingen elkaar ondersteunen.
• Bij het uitleggen van het thema is het raadzaam de instructie kort te houden. De klas kan eventueel in twee niveaugroepen worden verdeeld, waarbij de ene groep les krijgt terwijl de andere groep oefeningen maakt of een competitie begint.
• Naast het klassieke schaakspel kunnen andere spelvormen worden geïntroduceerd, zoals doorgeefschaak, Raindropchess of het spelen tegen een computer. Andere alternatieve werkvormen omvatten acht tegen acht pionnen (wie bereikt als eerste de overkant), spiegelschaak, moerasschaak, dame tegen acht pionnen, paard dat pionnen slaat en weggeefschaak.
• Leerlingen kunnen hun schaakervaringen van de afgelopen week delen, variërend van doorgeefschaak, online schaakproblemen oplossen, deelnemen aan toernooien tot het lezen van schaakboeken.
• Een waardevolle activiteit is het analyseren van partijen van de leerlingen door de klas. Verschillende leerlingen kunnen zich richten op verschillende aspecten, zoals openingstellingen, strategieën, eindspel, combinaties of stukbewegingen. Hierbij wordt het ontdekken gestimuleerd en wordt zelfontdekkend leren bevorderd.
• Hoewel diagrammen uit de Stappenmethode kunnen worden gebruikt, wordt het aanbevolen om geen voorafgaande uitleg te geven. Door middel van groepsdiscussies kunnen leerlingen zelf ontdekken hoe de regels werken. De oefeningen uit de Stappenmethode kunnen als huiswerk worden opgegeven, aangezien dit een waardevolle ondersteuning biedt voor het leerproces.
• Bekijk eens een film zoals "Life of a King", "Searching for Bobby Fischer" of "Lang leve de koningen", of een aflevering van de serie “The Queen’s Gambit”, of zoek naar schaakgerelateerde YouTube-filmpjes. Een prachtig voorbeeld hiervan is Geri's Game van Pixar.
• Laat de kinderen zelf schaakspelletjes ontdekken op internet, zoals Troyis of Battlechess, en moedig hen aan om hierover te vertellen of te demonstreren in de klas.
• Laat de kinderen geplastificeerde kaarten maken van verschillende schaakopeningen of eindspelposities.
• Laat twee leerlingen tegen elkaar schaken met een schaakklok, terwijl de rest van de klas suggesties mag roepen, vergelijkbaar met een voetbalwedstrijd. De leerkracht kan samen met de kinderen de suggesties analyseren.

Wie nog meer tips wil over werkvormen of meer wil weten over onderzoek naar schaken en de verwachte leeropbrengsten hiervan, kan hierover lezen in dit artikel.

Copyright © 2024 Sabine Sypré – Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit artikel mag worden verveelvoudigd, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Online delen mag mits vermelding van auteur en link naar dit artikel.