Ontdek de magie van muziekeducatie voor hoogbegaafde leerlingen

Evy Van Dongen van Music for Kids Leuven, schreef voor ons dit artikel:

Een artikel voor ouders van cognitief sterke en hoogbegaafde kinderen die muziekles volgen, een muziekinstrument spelen of van wie de ouders vermoeden dat er interesse of aanleg is voor muziek.

Ik licht graag toe waarom muziek leren net zo interessant is voor deze doelgroep én in welke vorm je deze muziekeducatie kan aanbieden aan je kind. Net zoals in de schoolse context, bij sportbeoefening of bij andere activiteiten hebben deze kinderen gepaste uitdaging nodig, waarbij op maat gewerkt wordt en waarbij de leerling kan groeien in zelfsturing en zelfontplooiing.

Ontdek de magie van muziekeducatie voor hoogbegaafde leerlingen

In mijn begeleiding en onderwijservaring met hoogbegaafde kinderen en jongeren kiezen we voor een gedetailleerde, transparante en doelgerichte communicatie. Zeker bij individuele lessen is er vaak een concrete verwachting van ouders en leerling. Via het unieke domein Muziek ontstaat er op een organische wijze een unieke band tussen het kind / de jongere en zijn / haar mentor. Er ontstaat een gedeelde passie en het leren / plannen / communiceren / reflecteren verloopt niet enkel op vlak van intelligentie (IQ) maar ook op het vlak van emotionele intelligentie (EQ) en op het vlak van aanpassingsvermogen (Adaptability). Metacognitieve vaardigheden worden ontwikkeld, worden frequent opgevolgd en bijgestuurd vanuit een autonomie – ondersteunende (leerkrachten)stijl.

Voorwaarden bepalen en voordelen herkennen

Tijdens deze individuele aanpak wordt er regelmatig geëvalueerd of er gepaste uitdaging geboden wordt en of er voldoende gewerkt wordt vanuit de zone van naaste ontwikkeling (leerzone) (Lev Vygotsky 1896-1934). Daarbij geef ik graag de kanttekening dat er bij het leren van muziek – indien er aan bepaalde voorwaarden voldaan wordt – steeds vanuit de zone van naaste ontwikkeling gewerkt wordt. Er moet gewoon geleerd worden met behulp van iemand anders, want een muziekinstrument leren spelen (op een correcte en onderbouwde manier) kan je echt niet alleen. Soms is de motivatie en de passie zodanig groot, dat de leerling meegaat in de flow van het leren en zich pas later realiseert dat er enorme stappen gezet zijn.

De voorwaarden om muziek te leren vanuit de zone van naaste ontwikkeling zijn concreet. Eerst en vooral moet de leerling lessen volgen bij een professioneel docent/musicus die ervaring heeft in het begeleiden van hoogbegaafde leerlingen (of bij iemand die openstaat om hierover bij te leren en in overleg te gaan met ouders en/of andere begeleiders). Daarnaast moeten deze lessen ook geëvalueerd worden (mondelinge en/of schriftelijke feedback, thuisopdrachten, voorspelen en evaluatie tijdens de lessen, oudergesprek en toonmomenten) en moet er een correcte doelstelling (SMART geformuleerd) op maat van de hoogbegaafde leerling bepaald worden en een verwachting uitgesproken worden die voldoet aan de wensen (en hoop) van leerling, ouders en mentor.

Het is uiteraard noodzakelijk om theorie en instrumentaal-technische kennis aan te leren (bv fijne motoriek, mondstand bij blaasinstrumenten, strijkbeweging bij strijkinstrumenten, toonvorming, ….). Daarnaast komen er bij (aangepast) muziekonderwijs nog vele aspecten aan bod waarbij kinderen en jongeren vaardigheden aangeleerd krijgen op vlak van psycho-educatie, metacognitie en executieve functies. Indien deze verworven vaardigheden ook kunnen toegepast worden buiten het domein muziek zal dit hen meer balans geven in verschillende contexten: op school, thuis, bij sociale contacten en op vlak van persoonlijkheid.

Het is belangrijk dat de muzikale mentor authentiek en transparant is. Er wordt een kader gecreëerd waarin eerlijkheid en consequentie hoog in het vaandel gedragen worden. De mentor biedt open kansen voor zelfontplooiing en zelfrealisatie. Hij luistert naar initiatieven die van de leerling uitgaan…
De mentor moedigt aan en benadrukt het werkproces (de weg die afgelegd moet worden). Krachtig in de persoonlijke groei van de hoogbegaafde leerling is de onvoorwaardelijke aanvaarding door de mentor.

Balansen zoeken

Als aan bovenstaande voorwaarden voldaan wordt (juiste context, verwachtingen en doelstellingen, muziekdocent/mentor met kennis van hoogbegaafdheid) kan via het domein muziek (individuele instrumentles of groepstraject op maat) gewerkt worden om balans te vinden op verschillende vlakken:

• Een instrument leren spelen heeft een positieve invloed op de ontwikkeling van de locus of control. Vaak zoeken beginnende (hoogbegaafde) leerlingen naar externe factoren om hun studeergedrag of persoonlijk resultaat te duiden. (“Ik had geen tijd om te oefenen want ik moest de poes elke dag verzorgen” of “Ik denk dat het me (nog) niet lukt omdat het te zonnig weer was deze week”) Bij een goede begeleiding gaat de muziekdocent vanuit zijn autonomie-ondersteunende stijl de leerling confronteren met de realiteit: “Je speelt vandaag zo, dit is het huidige resultaat. Wat kan jij daaraan doen om deze situatie te verbeteren?” Naast het scheppen van een duidelijke verwachting en het begeleiden van het werkproces, is er ook de confrontatie met het feit dat het muziekstuk moet gehoord worden (bv tijdens het voorspelen in de les), en ongeacht de tijd en moeite die je geïnvesteerd hebt, zorgt de leerling zélf voor zijn eigen resultaat.
• Dit brengt me onmiddellijk bij de vraag: “Wat is een resultaat in muziek?” Muziek is uniek omdat er een combinatie wordt gevraagd van intelligentie (IQ), emotionele intelligentie (EQ) en aanpassingsvermogen. De leerling moet dus ook zijn werkproces zorgvuldig uitbalanceren: “Werk ik op techniek?”, “Zoek ik de betekenis achter de compositie?”, “Wil ik zelf creëren of een werk uitvoeren van een bestaand (overleden) componist?”, “Wat is de maatschappelijke en historische context van een muziekstuk?”, “Wat voel ik bij deze muziek?” en “Hoe kan ik dit overbrengen op de luisteraar?”. Zoals je al leest, gaat het uitvoeren van muziek veel verder dan het instrumentaal-technische aspect. Dit vergt verscheidene inzichten en veel zelfsturing.
• Hoogbegaafde leerling wensen hun eigen individuele pad uit te tekenen. Het is een doel om ook balans te vinden tussen schoolopvoeding en zelfopvoeding. Tijdens de lessen (en begeleidingen) door de muzikale mentor kan er vanuit deze twee visies gewerkt worden. Het is immers nodig om de muziektheorie te leren (curriculum-leerstof verwerven) vanuit een perspectief waarbij kennis convergent wordt overgedragen. Alsook kan de leerstof verbreed worden (stapelen – inhoudelijk méér meegeven) maar ook verdiept worden (webben – meer diepgang). De leerling krijgt meer inzicht in de eigen leerprocessen en oplossingsmethodes. Daarnaast is het evenzeer noodzakelijk om de uitdaging groter te maken en in muziek te werken vanuit creatie (zelfontdekkend leren): het divergente denken komt dan aan bod.
• In een individuele muziekles moet het topdown denken absoluut aangewend worden. (Bv: Er kan moeilijk repertoire gekozen worden om zo te starten vanuit het geheel.) Het grote voordeel van deze één-op-één leersituatie is dat het zelfontdekkend leren kan gestimuleerd worden. Er mogen geen kant-en-klare oplossingen en antwoorden aangereikt worden, maar de leerling moet zelf oplossingen zoeken. (Bv: op vlak van mondstand, vingerzetting, instrumentaal-technische aspecten: de leerkracht weet het antwoord maar neemt tijd voor de zoektocht van de hoogbegaafde leerling). Het gaat dus niet om imitatie maar om creatie, het werktempo ligt ogenschijnlijk lager, maar de verdieping is aanwezig en de lange termijndoelen worden zo nagestreefd. (bv bijna iederéén kan een stukje muziek leren naspelen, maar een musicus moet in staat zijn om zelf te creëren, beslissen, communiceren, …) De mentor moet leiding geven om de leerling te laten groeien in zelfsturing, autonomie en zelfontplooiing.
• En zo komen we bij het belangrijke onderwerp van de balans tussen korte termijndoelen en lange termijndoelen. In het muziekonderwijs moeten beide doelstellingen aan bod komen. Opdrachten met korte termijn doelen (Vb blaasinstrument: “Deze week werken we op de staccato bij de hoge noten op je blaasinstrument”) en opdrachten met lange termijndoelen. Een voorbeeld voor een opdracht met uigesteld resultaat voor piano: “We hebben als doel om over 8 weken deze compositie tweehandig te kunnen uitvoeren mét pedaal en uit het hoofd. Als de leerling een mislukking meemaakt, geeft deze faalervaring kansen om metacognitieve vaardigheden te ontwikkelen. Een mislukking op school of andere hobby gebeurt in groep, is onpersoonlijk of louter cognitief of betreft een opdracht zonder evaluatie. Bij muziek wordt een faalervaring als heel intens ervaren en biedt vele mogelijkheden voor de ontwikkeling van hoofd, hart en handen en van metacognitieve vaardigheden.
• Prestaties op hoog niveau zijn niet mogelijk zonder regelmatig te falen. Als de nieuwsgierigheid en gedrevenheid groot zijn (zoals bij vele kinderen die een passie voor muziek ontwikkelen, of bij HB kinderen die via muziek een nieuwe passie vinden) leidt falen niet tot verminderd zelfvertrouwen maar wordt falen een bron van motivatie om nieuwe wegen te bewandelen om zo goede oplossingen te vinden.

Als slot wil ik graag benadrukken dat bovenstaande balansen voor je hoogbegaafde kind gezocht én gevonden kunnen worden als enkele basisprincipes gehanteerd worden. Tussen de regels door heb je wellicht gemerkt dat dit allemaal mogelijk is als er wordt gewerkt vanuit een groeimindset. Het is dus ook aan de muziekdocent/mentor én de ouders om signalen omtrent mindset van het kind op te vangen en hierover te communiceren.

Bij het Model van Talentontwikkeling van Kuipers kan je ook terugvinden hoe belangrijk het is om de kracht in jezelf en de kracht van je omgeving te vinden, herkennen en benoemen. Als je alle items over de kracht in jezelf (Kuipers, 2010) doorloopt, zal je na het lezen van dit artikel wellicht overtuigd zijn dat dit één voor één consequent en in zeer hoge mate voorkomen bij het leren van muziek. Het belang van een gespecialiseerde muziekdocent/mentor is meerdere malen aangehaald, maar muziek leren vraagt ook een goede opvolging van ouders. Het gaat niet enkel over het brengen en ophalen, maar even belangrijk voor het hoogbegaafde kind is open communicatie, vragen stellen, interesse tonen en mee opvolgen. Dit kadert in de kracht van je omgeving (Kuipers, 2010)) en is even belangrijk als professionele begeleiding.

Als we bij de volgende quote van Nelson Mandela de invulling ‘a literate tongue or pen’ vervangen door ‘music knowledge and performance (kennis en uitvoering van muziek) wordt de kracht van het leren van muziek heel zichtbaar!

Copyright © 2022 Evy Van Dongen, Music for Kids Leuven – Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit artikel mag worden verveelvoudigd, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Online delen mag mits vermelding van auteur en link naar dit artikel.