Resetten bij faalangst: begin elke dag opnieuw

Caroline De Neve van IO Begaafd schreef voor ons dit artikel:

Het effect van faalangst wordt vaak onderschat en kan verregaande gevolgen hebben, van drempelvrees en onderpresteren tot uitval of zelfs depressie. 

Resetten bij faalangst: begin elke dag opnieuw

Cognitief sterk functionerende kinderen die onvoldoende uitgedaagd worden, kunnen soms een vaste mindset ontwikkelen en beginnen worstelen met faalangst. Wanneer leerstof en opdrachten altijd zo makkelijk verwerkt worden dat de leerling geen inspanningen hoeft te leveren, kan er een onbewuste link ontstaan tussen altijd hoge prestaties afleveren en daar geen moeite voor moeten doen. Bejubeld worden omwille van hoge scores die je zonder enige inspanning behaalt, kan een vals zelfvertrouwen creëren en  kan een negatief effect hebben op het zelfbeeld. Om die reden is het ook veel belangrijker te focussen op het leerproces dan op de gehaalde resultaten. 

Als een achtjarig meisje bij mij in de praktijk vertelt dat ze overal 95 % op haalt zonder daar voor te werken, gaan bij mij de alarmbellen rinkelen. Dit is immers nefast voor de ontwikkeling van een gezond en realistisch zelfbeeld en een noodzakelijke portie veerkracht om met falen om te gaan. Veel ouders schrikken wanneer ik zo reageer op het schitterende rapport van hun kornuit. Wat hebben we aan een schitterend rapport als het kind daaruit enkel leert dat voor haar alles vanzelf gaat? Er komt zeker een tijd waarin dat vanzelf gaan verwatert en er zal moeten doorgezet worden, gefocust worden  en omgegaan worden met frustraties. Daar heeft een kind tools voor nodig. En deze tools kan je enkel aanreiken door hem/haar uit zijn/haar comfortzone te halen en te confronteren met uitdagingen, moeilijke leerstof, drempels, levenslessen in zelfstandigheid. Het is net dit uitmuntende ik-heb-er-niks-voor-moeten-doen-rapport dat op termijn faalangst in de hand kan werken.  

Zelfvertrouwen zakt

Want wat gebeurt er als je in het middelbaar – of in het hoger onderwijs – diezelfde ingesteldheid toepast en je punten zakken naar een dieptepunt? Gaat dit kind dan denken: ”Moet ik meer studeren? Ligt het aan mijn aanpak, mijn leerstrategieën?” In de praktijk zien we dat veel van deze kinderen hun vertrouwen pijlsnel verliezen, zich dom beginnen te voelen en denken dat ze het simpelweg niet kunnen. We zien hier geen vechtlust ontstaan maar overgave en opgeven. Het kind heeft immers geen doorzettingsvermogen of vechtlust aangeleerd. En nog belangrijker is de veerkracht, gedeeltelijk genetisch bepaald maar ook opgebouwd door met faalervaringen om te gaan, door in te zien dat je na een pijnlijke val opnieuw kan rechtstaan en verdergaan. Dat is écht zelfvertrouwen, gebaseerd op het gebruik van eigen krachten, eigen vaardigheden. Beseffen dat je falen een tijdelijke situatie is waaruit je herrijst, waar je opnieuw sterker door wordt. 

Reeds in de kleuterklas kunnen we signalen zien van een vaste mindset en een kiem van faalangst, maar het is pas verderop in het leven, wanneer deze kinderen geconfronteerd worden met noemenswaardige uitdagingen dat we ze zien wegzakken in het watervalsysteem of dat ze hun zelfvertrouwen verliezen. Pas in het secundair of het hoger onderwijs beginnen zij in de problemen te komen en brokkelt het zelfbeeld af. Ik zag al verscheidene tieners van wie de cognitieve begaafdheid zwart op wit geprint staat en die toch alle geloof  in hun eigen cognitieve capaciteiten zijn kwijtgeraakt. En het probleem met faalangst die jarenlang sluimerde in een basisonderwijs dat te gemakkelijk en te saai was, is de ontzettende hardnekkigheid wanneer die angst volledig tot ontplooiing komt. Pas dan zie je de verwevenheid met de eigen identiteit en het zelfbeeld. Plots kunnen deze kinderen zich niet meer emotioneel handhaven, ze verliezen alle zelfvertrouwen en transformeren tot drop-outs. Sommige gaan heel erg rebelleren en zich een status van ‘clown of coolste van de klas’ aanmeten, andere verdwijnen helemaal in de achtergrond, anderen vallen uit door stress, … En dit zijn kinderen die in het basisonderwijs ideeën hadden voor het bouwen van een computer, van een zonnewagen, die creatieve oplossingen bedachten, die de beste waren in wiskunde, die honderden boeken lazen, die allerlei hobby’s combineerden met naar school gaan.

Plots valt alles weg. De zelftwijfel breidt zich verder uit naar hobby’s, naar hun sociale status of vaardigheden, naar activiteiten thuis, naar het ontdekken van nieuwe dingen. Terwijl ze vroeger op avontuur gingen om de wereld te veroveren, zien we nu een volledige terugtrekking in het eigen kleine en veilige nest. Bij sommigen blijft enkel gamen of sociale media over. 

Begeleiding bij faalangst

Deze kinderen uit het drijfzand halen, vergt veel energie, begrip en samenwerking tussen de verschillende actoren uit de directe omgeving: school, ouders, begeleiding. Vaak is er nood aan een alle-hens-aan-dek-actie, zodat het kind zich omarmd en ondersteund weet bij het werken aan een oplossing. Een combinatie van maatregelen zoals verrijking om de motivatie op peil te brengen (zelfs ondanks dalende prestaties), psycho-educatie rond begaafdheid en faalangst, begripvolle ondersteuning thuis met oog voor structuur en begrenzing, en vooral bakken vol vertrouwen moet ingezet worden om de spiraal van faalgevoelens te onderdrukken. 

Belangrijk hierbij is de reset-knop. Elke dag moet een nieuwe dag zijn en een nieuw begin van een proces. Alleen door te resetten kan een stop gezet worden op het gevoel van falen. “Het lukte je vandaag niet om te studeren? Morgen starten we opnieuw met het proces, en we vergeten vandaag.” “Je kon je niet aan de planning houden? We gooien deze niet weg en gaan morgen opnieuw proberen alsof het de eerste dag is.”

Blijven proberen, blijven volhouden, blijven zoeken naar die eerste stap en die eerste drempel is noodzakelijk om de weg te kunnen afleggen. En juist bij mensen met faalangst is die eerste stap zo ontzettend moeilijk en confronterend. De faalangst staat immers altijd klaar om je bij die eerste stap al weg te halen, omdat je plots toch iets anders moet doen, of het toch niet zo’n goed plan is, of je probleem toch niet zo groot is. Faalangst bedwelmt ons met drogredenen en leidt ons af van het aanpakken van het probleem. En voor je het weet, zit je bezweet te fitnessen in een gymzaal terwijl je eigenlijk met je sterke brein boven een boek zou moeten hangen, omdat je faalangst je even liet meanderen op de dwaalgedachte dat je dringend iets aan je conditie moest doen. Zo werkt faalangst. Ze plant gedachten in je hoofd die je weghouden van wat je eigenlijk zou moeten doen, ze laat alles steeds opnieuw in het honderd lopen zodat je opgeeft, wat het uiteindelijk doel is van faalangst: elke keer opnieuw opgeven. 

En daarom is resetten de noodzakelijke weg tot het verslaan van faalangst. Vandaag had de faalangst je liggen, morgen ga je de strijd weer aan. Faalangst moet je in het gezicht durven kijken, jezelf ermee confronteren. “Ik ben bang om te studeren, want als ik faal, verlies ik mijn identiteit, maar als ik niet studeer, kan ik ook niet falen. Daarom studeer ik niet en zak ik eigenlijk dieper weg, dus in the end … faal ik eigenlijk toch.”

Een reset-knop

In de driejaarlijkse zeilwedstrijd The Ocean Race gaan verschillende teams acht tot negen maanden lang met zeilboten het water op, in moeilijke weersomstandigheden, zonder comfort en met veel stress en uitputting tot gevolg. Elke boot heeft een reset-knop. Wanneer een storm de helft van de boot helemaal verwoestte en de bemanning in hevig weer urenlang heeft moeten ploeteren om het probleem te fiksen, wordt er nadien op de reset-knop geduwd. Deze knop heeft geen enkele andere functie dan het begrenzen van de frustraties en de stress. Ook wanneer de zeven bemanningsleden, die negen maanden lang op een klein oppervlak moeten verblijven om samen deze race te vervolledigen, in onmin komen, wordt er op de reset-knop geduwd. Wat geweest is, wordt afgesloten, en we beginnen gewoon opnieuw, alsof voordien er nooit geweest is.

Een cliënt van mij maakte onlangs voor zichzelf een reset-knop. Deze helpt hem dagelijks zichzelf te vergeven als hij er niet in geslaagd is zijn faalangst het hoofd te bieden en morgen opnieuw te beginnen. En elke dag opnieuw gaat hij de strijd aan. Sommige dagen lukt het, andere dagen minder … tot we onze faalangst na het behalen van kleine successen (zoals enkele uren studeren) onder controle beginnen te krijgen. Het is in kleine stapjes en met mildheid dat we onszelf ontwikkelen, niet met zelfhaat of minderwaardigheidsgevoelens, maar met zelfrespect, begrip en het toevoegen van een gigantische reset-knop in ons brein. 

Copyright © 2023 Caroline De Neve, iO-hoogbegaafd – Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit artikel mag worden verveelvoudigd, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Online delen mag mits vermelding van auteur en link naar dit artikel.