Perfectionisme bij hoogbegaafde cliënten: uitdaging of obstakel?

Perfectionisme wordt vaak als kenmerk van begaafdheid gezien, vooral wanneer we gaan kijken naar een klinische groep, de groep die vaak bij zorgprofessionals terechtkomt. Voor psychologen en therapeuten die met deze doelgroep werken, is het essentieel om perfectionisme niet alleen te herkennen, maar ook te begrijpen hoe het zich manifesteert en welke interventies effectief zijn. In dit artikel bespreken we de twee dimensies van perfectionisme – adaptief en maladaptief – en hoe deze zich bij hoogbegaafde kinderen, jongeren en volwassenen uiten. Daarnaast bieden we praktische handvatten voor de begeleiding van hoogbegaafde cliënten met perfectionistische trekken.

De twee gezichten van perfectionisme

Perfectionisme wordt in de wetenschappelijke literatuur onderverdeeld in twee dimensies. Adaptief perfectionisme, ook wel perfectionistisch streven genoemd, wordt gekenmerkt door hoge persoonlijke standaarden zonder destructieve zelfkritiek of angst. Dit type perfectionisme kan leiden tot motivatie, zelfontplooiing en een gevoel van voldoening.

Daarentegen is er maladaptief perfectionisme, ook perfectionistische bezorgdheid genoemd, dat zich kenmerkt door een continue angst om te falen, een drang om te voldoen aan extreem hoge verwachtingen, zowel van zichzelf als van anderen, en intense zelfkritiek. Dit kan resulteren in stress, uitstelgedrag, gevoelens van incompetentie, een laag zelfbeeld of depressie.

Perfectionisme en hoogbegaafdheid: een unieke dynamiek

Hoewel perfectionisme vaak wordt genoemd als een kenmerk van hoogbegaafde personen, is er geen wetenschappelijk bewijs dat perfectionisme sterker aanwezig is bij hoogbegaafde personen dan bij anderen (Stricker et al., 2019; Ogurlu, 2020). Wat uit onderzoek wel duidelijk naar voren komt, is dat de manier waarop perfectionisme zich uit, bij hoogbegaafden verschilt van de algemene populatie. Onderzoek (Stricker et al., 2019; Ogurlu, 2020) toont aan dat maladaptief perfectionisme niet meer noch minder vaak voorkomt bij hoogbegaafde als bij niet-hoogbegaafde personen. Wel blijkt dat hoogbegaafde volwassenen en jongeren iets vaker adaptief perfectionisme vertonen. Dit type perfectionisme helpt hen om complexe taken te overzien, hoge doelen te stellen en met vastberadenheid aan oplossingen te werken. Adaptief perfectionisme wordt vaak in verband gebracht met positieve eigenschappen zoals doorzettingsvermogen, creativiteit en een sterke intrinsieke motivatie.

Echter, hun neiging tot diepgaande zelfreflectie en kritische denkwijze kan ook leiden tot maladaptieve perfectionistische patronen, iets wat we vooral bij onderpresteerders merken. Bij deze groep kan perfectionisme zich ontwikkelen tot een vorm van zelftwijfel en prestatievermijding. Volgens Mofield & Parker Peters (2019) correleert een vaste mindset sterk met perfectionistische bezorgdheid, wat suggereert dat een gebrek aan groeimindset perfectionistische neigingen kunnen versterken.

Bij hoogbegaafde cliënten met een vaste mindset (Dweck, 2006) zien we vaak een verlammende angst om fouten te maken. Dit kan leiden tot vermijdingsgedrag, waarbij uitdagingen worden gemeden uit angst om niet te voldoen aan verwachtingen. Daarnaast kan uitstelgedrag optreden, waarbij taken eindeloos worden uitgesteld omdat ze nooit ‘goed genoeg’ lijken. Dit alles kan resulteren in emotionele uitputting en een continu gevoel van falen, ondanks objectieve successen.

Therapeutische interventies bij perfectionisme

Voor zorgprofessionals is het cruciaal om perfectionisme tijdig te signaleren en gerichte interventies in te zetten. Normaliseren en psycho-educatie spelen een belangrijke rol, waarbij het helpt om cliënten inzicht te geven in perfectionisme en het onderscheid tussen adaptieve en maladaptieve vormen. Cognitieve herstructurering kan worden ingezet om disfunctionele overtuigingen te identificeren en uit te dagen, zoals de gedachte dat fouten onacceptabel zijn. Onderzoek door Ogurlu (2020) benadrukt dat perfectionistische zorgen significant samenhangen met angst en depressieve klachten, waardoor het belang van vroegtijdige herkenning en herkadering nog groter wordt.

Daarnaast is het bevorderen van zelfcompassie essentieel, waarbij cliënten worden aangemoedigd om vriendelijker voor zichzelf te zijn en fouten als leermomenten te beschouwen. De ontwikkeling van een groeimindset, waarin vaardigheden en intelligentie als ontwikkelbaar worden gezien, kan helpen om faalangst en zelfkritiek te verminderen. Gedragsexperimenten en exposure kunnen cliënten ondersteunen bij het geleidelijk doorbreken van perfectionistische patronen door gecontroleerde 'mislukkingen' te ervaren. Door gerichte oefeningen in ‘goed genoeg’ presteren, kunnen cliënten leren loslaten en flexibeler omgaan met fouten. Help jouw cliënten te begrijpen dat vaardigheden ontwikkelbaar zijn en fouten essentieel zijn voor groei (Dweck, 2006). 

Mofield (2019) vond dat onderpresteerders die vastzaten in een negatieve spiraal van perfectionisme baat hadden bij interventies die gericht waren op het verleggen van de focus naar procesgericht denken, een basis bij groeimindset, en op het versterken van zelfregulatie. 

Tot slot is het belangrijk om een balans te vinden tussen ambitie en welzijn. Het stellen van realistische doelen en het bewust omgaan met externe verwachtingen kan bijdragen aan een gezondere vorm van perfectionisme. Hierbij kunnen technieken zoals Acceptance and Commitment Therapy (ACT) en Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) bijdragen aan een meer flexibele omgang met hoge verwachtingen. Beide kunnen helpen bij het accepteren van imperfectie zonder verlammende angst. Betrek indien mogelijk ook de omgeving (ouders van begaafde kinderen, school of partner, familie, werkgever) om realistische verwachtingen en ondersteunende dynamieken te creëren.

Conclusie

Perfectionisme kan een waardevolle eigenschap zijn, mits het op een gezonde manier wordt ingezet. Voor zorgprofessionals is het belangrijk om perfectionisme bij hoogbegaafde cliënten niet louter als een valkuil te zien, maar ook als een potentieel krachtig hulpmiddel. Door de balans tussen adaptief en maladaptief perfectionisme te bewaken en door te werken met op bewijs gebaseerde interventies, kunnen psychologen en therapeuten bijdragen aan het welzijn en de zelfontplooiing van hoogbegaafde jongeren en volwassenen.

Referenties

• Dweck, C. S. (2006). Mindset: The New Psychology of Success. Random House.
• Mofield, E. L., & Parker Peters, M. (2018). Perfectionism in gifted students: Reviewing the research and clarifying misconceptions. Gifted Child Quarterly, 62(4), 344–354. https://doi.org/10.1177/0016986218758440 
• Ogurlu, U. (2020). A meta-analytic review of the relationship between perfectionism and academic achievement. Educational Psychology Review, 32(1), 209–229. https://doi.org/10.1007/s10648-019-09494-6
• Stricker, J. L., Bridgeman, B., Rock, D. A., & Burton, N. W. (2019). Predicting college grades and graduation using SAT and high school GPA: New evidence from a diverse national sample. Journal of Educational Psychology, 111(4), 629–647. https://doi.org/10.1037/edu0000290

Copyright © 2025 Sabine Sypré – Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit artikel mag worden verveelvoudigd, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Online delen mag mits vermelding van auteur en link naar dit artikel.