Waar ligt de grens tussen perfectionisme en kwaliteit?

Evy Van Dongen van Music for Kids Leuven, schreef voor ons dit artikel:

In de psychologie wordt een onderscheid gemaakt tussen adaptief (aangepast) en maladaptief (slecht aangepast) perfectionisme. Ook wel gezond en ongezond perfectionisme genoemd. Gezond perfectionisme helpt je om ergens goed in te worden, is gericht op het stellen van realistische doelen en op het streven naar persoonlijke groei en ontwikkeling. Gezond perfectionisme kan leiden tot betere prestaties en meer voldoening. Ongezond perfectionisme remt je af en gaat vaak gepaard met faalangst.

Waar ligt de grens tussen perfectionisme en kwaliteit?

Muziek en perfectionisme kunnen op verschillende manieren met elkaar verbonden worden. Muziek kan een uitlaatklep zijn voor perfectionisten om hun emoties te uiten en te verwerken. Aan de andere kant kan perfectionisme ook een negatieve invloed hebben op de muzikale prestaties van een persoon. Het kan leiden tot faalangst en het gevoel van ‘nooit goed genoeg’ te zijn.

Creativiteit is altijd contextgebonden en afhankelijk van kennis. De mate waarin jonge musici hun creativiteit kunnen aanwenden is sterk afhankelijk hiervan. Het is voor hen de kunst om balans te zoeken tussen de omstandigheden, de kennis en hun passie en gevoel. Voor veel (hoog)begaafde jonge musici speelt er zoveel (té veel) in hun hoofd en zijn er verscheidene factoren die invloed hebben op hun parcours: 

Welke professionele kansen zijn er? Kan ik die zelf creëren of ben ik afhankelijk van anderen? Welke invloed kan ik zelf uitoefenen en welke rol kan ik daarin spelen?

Locus of control (of beheersingsoriëntatie) gaat over de mate waarin je het gevoel hebt dat je controle hebt over gebeurtenissen en situaties die je leven beïnvloeden. De term locus of control is afgeleid van Rotter’s Social learning theory (1954). Rotter definieerde vlak daarna in 1966 twee vormen van locus of control: interne locus of control, waarbij iemand gelooft dat hij of zij zelf verantwoordelijk is voor zijn succes of falen en externe locus of control, waarbij iemand gelooft dat zijn succes of falen kan worden toegeschreven aan oorzaken buiten zichzelf, zoals geluk, andere mensen, enzovoort. We beschouwen de locus of control als een continuüm: je bent niet het één of het ander, je ligt ergens op de lijn tussen twee uitersten. De locus of control die je ervaart heeft invloed op hoe jij op gebeurtenissen reageert, maar ook op je motivatie om actie te ondernemen.      

In de professionele wereld van klassieke muziek, alsook in andere sectoren binnen de kunstensector is de vorm van beoordelen quasi uitsluitend subjectief. Deze subjectiviteit ligt zeker mee aan de oorzaak van het gevoel bij vele (hoog)begaafde musici dat men absoluut ‘top’ wil voorbereid zijn, daarbij de muziek tot in het extreme instudeert om het doel te kunnen bereiken, wetende dat alles afhankelijk is van interpretatie en mening van anderen (zoals mede-vertolkers, publiek of juryleden) en of er al dan niet aan ‘match’ ontstaat. 

Daarnaast spelen allerlei invloedrijke onvoorziene omstandigheden een grote rol, zoals een slechte maaltijd vlak voor een optreden, te veel drukte waardoor er concentratieverlies opsteekt, een jurylid dat je niet had verwacht, een actie of reactie van het publiek waardoor je anders reageert, …     

Welke bagage heb ik al? Welke technieken beheers ik? Waar liggen mijn sterktes?

Bij professionele muziekopleiding ligt de focus zo sterk op kwaliteit (en prestatie) dat we ons zeker en vast moeten afvragen of dit bij sommigen het perfectionisme faciliteert. Daarbij kunnen we ook reflecteren over hoogbegaafde musici die worstelen met perfectionisme, dus bij wie het perfectionisme maladaptief is, vergeleken met creatief begaafde musici die een adaptief perfectionisme vertonen en op een positieve manier realistische doelen nastreven.

Zo speelt Charlotte al van kinds af aan dwarsfluit en piano, en zocht als kind en tiener bij het musiceren steeds oudere en meer ervaren medemuzikanten op. Op school ging alles vlot: het herkenbare scenario van de ‘perfecte leerling’ die zich goed inzette en altijd 10/10 haalde. Wat toen echter niet werd opgemerkt, is dat die 10/10 er vanzelf kwam, er niet naar het werkproces gekeken werd en dat Charlotte nooit in haar leerzone kwam op school. Er werd zelfs niet gesproken over de schoolse context en schoolse resultaten, want ze had aanleg voor muziek en besliste op 11-jarige leeftijd om te kiezen voor een carrière als muzikant: eerst zou ze kso Muziek volgen en daarna een conservatoriumopleiding (Master in Muziek). Ze genoot van de jeugdorkesten, kamermuziek en individuele instrumentlessen. Ze zocht steeds uitdaging en koos voor de moeilijkste weg: als jongste deelnemer mee op concertreis gaan, een solopartij spelen die eigenlijk nog te moeilijk was, wedstrijden meedoen en opboksen tegen grote (internationale) concurrentie, … Ze koos voor meerdere professionele opleidingen aan zowel nationale en internationale conservatoria en leek een eeuwige twijfelaar: ’Welke docent, welk parcours, welke wedstrijden, welke keuzes moet ik maken?’ Ook bij de start van haar professionele carrière bleken er heel wat drempels te overwinnen zijn: hoe te presteren op een auditie (terwijl de voorbereiding toch oh zo uitgebreid gedaan was)? De oorzaak van haar twijfel en voortdurend malende gedachten over kwaliteit lag wel degelijk bij haar hoogbegaafdheid en het perfectionisme dat daaruit voortvloeide. Pas vele jaren later, middenin haar professionele carrière, kregen alle puzzelstukjes een plaatsje. Ze begreep haar duizenden vragen, haar persoonlijkheid en haar gedrag, voelde zich eindelijk ‘zichzelf’ en musiceert (voor het eerst) helemaal spontaan, vanuit haar kwaliteit, zonder zorgen over wat anderen van haar denken.

Ken ik mezelf?  

Ook in professionele muziekopleidingen wordt er weinig tijd aan psychologie en psycho-educatie besteed, waarbij er niet specifiek naar zelfkennis omtrent hoogbegaafdheid toe wordt gewerkt. Op het eerste zicht blijkt muziek een perfecte opleiding te zijn, waarbij er voldoende uitdaging is, waarbij het creatief denken hoog wordt aangewend, waarbij studenten zich op een heel autonome manier kunnen ontwikkelen. Maar toch komt bij velen pas vele jaren later het zelfinzicht en de reflectie: ‘Als… dan…’. 

Getuigenissen van hoogbegaafde musici die zichzelf (en hun begaafdheid) beter leren kennen, wetende dat de klok niet meer teruggedraaid kan worden. 

1. ‘Als ik niet zo kritisch was geweest op mezelf, had ik dat concours misschien wel gewonnen.‘
2. ‘Als ik mezelf niet zoveel vragen had gesteld, was ik misschien wel toegelaten bij dat orkest of ensemble.’  
3. ‘Als ik van in het begin meer speelvreugde had toegelaten, was de kwaliteit ook wel (spontaan) ontwikkeld en had ik niet zoveel moeten nadenken.’ 

Creatief begaafde jonge musici met gemiddeld IQ, sterke aanleg voor muziek, werklust én een portie gezond perfectionisme komen héél vaak verder in hun carrière.  

Soms ligt bij deze hoogbegaafde musici de oorsprong van het (ongezond) perfectionisme in de kindertijd. Ze werden reeds heel vroeg aanzien als getalenteerde kinderen. Ouders en begeleiders focussen dan al snel op té intensieve wijze op de muziekeducatie en deze kinderen krijgen op deze manier niet voldoende ‘speel’-tijd. Dit tekort aan spel geeft hen niet de gelegenheid om met fantasie te spelen. Vrijheid en verbinding in spel is noodzakelijk en zorgt voor een goede leersituatie. Teveel nadruk ligt op meetbare prestaties, ouders en leerkrachten beschouwen ‘spel’ als tijdverlies en laten het pas toe nadat alle ‘ernstige’ zaken afgerond zijn. Creatief denken geeft kinderen juist de vrijheid, de toestemming om met ideeën te spelen.

Bij de top van de professionele kunsteducatie wordt het vaak noodzakelijk geacht om één van de allerbesten te zijn, om gigantisch veel uren gestudeerd te hebben en de ambitie te hebben om te willen winnen. Als je niet aan deze voorwaarden voldoet, heb je de beoogde professionele doelen niet bereikt  (bijvoorbeeld een orkestplaats winnen na een auditie van 50 tot 200 kandidaten, geselecteerd worden voor een solo-rol in een operahuis of dansgezelschap na wereldwijde screening, positieve respons na een concert zodat je opnieuw wordt uitgenodigd voor een volgend optreden, …).

Aan het begin van de carrière ligt voor vele (hoog)begaafde kunstenaars een pad te wachten van groei en ontwikkeling, waarbij ambitie, veerkracht, enthousiasme en professionele capaciteiten op elkaar worden afgestemd en doelstellingen voor de professionele loopbaan kunnen ontstaan.   

Anders denken

Creatief begaafde kinderen en jongeren hebben vaak het gevoel dat er iets mis is met hen omdat ze ‘anders’ denken dat wat er verwacht wordt.

Quinten is 15 jaar, musiceert al zijn hele leven en is zeer getalenteerd voor zang en piano. Hij brengt de hele week door bij repetities, muzieklessen en werkt mee aan concertproducties. Hij vindt geen aansluiting bij andere jongeren omdat hij vreest dat anderen zijn passie en talent niet zullen begrijpen of aanvaarden. Hij ambieert verschillende zaken op muziekeducatief vlak en wil graag zijn steentje bijdragen aan de maatschappij. Toch slaagt hij er niet in om zichzelf georganiseerd te krijgen en te doen wat nodig is om zijn ambities waar te maken. Het is duidelijk dat hij zijn executieve vaardigheden niet voldoende beheerst, maar gaandeweg blijkt ook dat zijn perfectionisme hem zo ver brengt dat hij té lang nadenkt over kleine acties, stappen niet durft zetten omwille van twijfel over afwerking en uiteindelijk ogenschijnlijk overkomt als een niet-gemotiveerde jongere. Hij spreekt het uit als een vorm van mislukken en twijfelen. Wij zien hem als een gepassioneerde begaafde jonge musicus met groot potentieel, bij wie het maladaptief/ongezond perfectionisme de overhand neemt.

Kernkwadranten Ofman

In functie van persoonlijke groei is het heel waardevol om naar perfectionisme te kijken als kernkwaliteit. Daniel Ofman is de bedenker van het kernkwadrantenmodel. Er zijn vier kernkwadranten binnen het schema. Het gaat om de kernkwaliteit, de valkuil, de uitdaging en de allergie. Deze kwadranten staan in verband met elkaar.

• Een ‘Kernkwaliteit’ is een eigenschap die natuurlijk voor je is. Je hoeft daar niet of nauwelijks moeite voor te doen. Een kernkwaliteit is echter niet hetzelfde als een vaardigheid. Vaardigheden worden aangeleerd en ontwikkel je omdat dit door je omgeving wordt opgelegd of omdat je er zelf beter in wilt worden.  
•  Als er iets onverwachts gebeurt, als je onder druk staat of als je stress ervaart, dan kan je in je ‘Valkuil’ belanden. Je bent dan té veel van  de eigenschap van je kernkwaliteit en zo wil je jezelf liever niet tonen.
• Het kwadrant ‘Uitdaging’ staat voor een kwaliteit die jij niet of te weinig bezit, maar die wel goed voor je zou zijn. De kernkwaliteit en de uitdaging maken samen een sterke combinatie. Als je de eigenschap in de ‘Uitdaging’ kan ontwikkelen, zorgt die ervoor dat je minder snel in je valkuil trapt.
• Het kwadrant ‘Allergie’ is een hele interessante in combinatie met de uitdaging. Het is namelijk zo dat je allergie nauw verbonden is met je uitdaging. Je kan zelf de eigenschap waar jij je meer op zou moeten ontwikkelen niet verdragen van een ander. En dat kan spanningen en irritaties opleveren bij jezelf.

Perfectionisme is in wezen dus een kernkwaliteit: het is goed om perfectionistisch te zijn, om de lat hoog te leggen, want zo ga je jezelf goed voorbereiden en bied je kwaliteit. Maar als je erin doorslaat, wordt het een valkuil en is 'goed nooit goed genoeg', wat veel stress oplevert. Je uitdaging is dan om meer te gaan loslaten, te beseffen wanneer iets goed (genoeg) is, zodat je minder stress gaat ervaren. En dat kan je leren van de personen die net jouw allergie vertonen (laksheid en onzorgvuldig zijn) of van mensen die teveel van je uitdaging hebben (gemakkelijk kunnen loslaten en vertrouwen hebben dat het wel goed komt).

Net op dat punt tussen gezond en ongezond perfectionisme vinden musici, kunstenaars en topsporters de balans die hen brengt tot een alles overtreffende prestatie, waarbij ze hun doelstelling bereiken: op het juiste moment het geambieerde niveau halen, op passionele, beheerste en ogenschijnlijk ontspannen manier. 

Een positieve blik naar de toekomst voor (hoog)begaafde jongeren die kiezen voor een professionele opleiding in de kunstensector of topsport

Hoogbegaafde, creatief begaafde of sportief begaafde jongeren die voor een professionele opleiding kiezen maken die beslissing vanuit hun hart: het is een passie, aanleg, ambitie en een gevoel in hun hele hart en ziel dat hen overtuigt van die keuze. Maar een behoorlijke portie zelfkennis is noodzakelijk voor hun persoonlijke ontwikkeling. Sommigen verwerven dit zelfstandig, maar het zou zeker en vast grondiger aan bod moeten komen in de opleiding of in de (naschoolse) begeleiding. Dit kan bijvoorbeeld bij Evy Van Dongen (musicus en partner Hoogbloeier Expertisenetwerk) tijdens een traject ‘Improvisatie en Creatie’ voor jongeren, maar ook tijdens individuele coaching, mental training of auditietraining. Daarnaast is er een ruim (inter)nationaal aanbod voor pre-professionelen om zichzelf en hun persoonlijkheid verder te ontwikkelen in orkestacademies, pre-professionele jeugdkoren, opera, kamermuziekstages, ….

Referenties 

• Ofman, D. (2017). Bezieling en kwaliteit in organisaties. Kosmos Uitgevers.
• Ofman, D. (2022) Hé… Ik daar?! Servire.
• Freeman, J. (2001). Gifted Children Grown Up. David Fulton Publishers.   

Copyright © 2023 Evy Van Dongen, Music for Kids Leuven – Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit artikel mag worden verveelvoudigd, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Online delen mag mits vermelding van auteur en link naar dit artikel.